Przyczyny, metody leczenia i wskazówki, jak opisać ból 

Spis treści

Ból jest niezwykle indywidualnym doświadczeniem, którego precyzyjne opisanie może być nie lada wyzwaniem. Czym innym jest ból głowy, czym innym jest ból po urazie czy złamaniu, a jeszcze innym jest ból porodowy czy nowotworowy. Dlatego bólem jest wszystko to, co pacjent w ten sposób nazywa, bez względu na obiektywne objawy z nim związane.
 

Po co jest ból? 

Każdy z nas odczuwa ból inaczej. Ból łapie, trzyma, łamie, przenika, przeszywa, przejmuje… Ból jest ostry, tępy, chwilowy lub przewlekły. Ból pogarsza jakość życia. Ale wbrew pozorom, ból nie zawsze jest zjawiskiem negatywnym. Ból często staje się pierwszym i dominującym objawem wielu schorzeń, takich jak choroby reumatyczne czy choroba zwyrodnieniowa stawów. Kiedy ból jest częsty, nasilający się lub zmieniający charakter, np. z miejscowego na rozlany1, powinien skłonić do wizyty u lekarza w celu diagnozy i leczenia. 

Należy jednak pamiętać, że ból to nie tylko doznanie fizyczne. Bardzo ważną rolę odgrywają również jego aspekty psychologiczne. Przewlekły ból może prowadzić do rozwoju depresji i zaburzeń snu, znacząco obniżając komfort życia zarówno osoby chorej, jak i jej bliskich. 

 

Co to jest algezjologia?

Nauka o bólu, zajmująca się badaniem i leczeniem bólu

 

Ból jako sygnał ostrzegawczy

W procesie ewolucji ból stał się mechanizmem obronnym, który ostrzega nas przed kontuzjami. Z natury unikamy bodźców wywołujących ból, które jednocześnie są dla nas niebezpieczne. Wiemy, że skaleczenie, złamanie czy oparzenie jest bolesnym urazem (czasem nawet wystarczy zerknąć na nieswoją ranę, aby odczuć ból!). Odruchowo „uciekamy” ręką od ognia, nie wyrwiemy sami sobie zęba i osłaniamy się przed uderzeniem. Ból może też wyzwolić inne objawy fizyczne, takie jak nudności, zawroty głowy i osłabienie. 

Gdy odczuwamy ból, naszą naturalną reakcją jest często unieruchomienie ciała. Chociaż odpoczynek wydaje się logicznym rozwiązaniem, to w niektórych przypadkach umiarkowana aktywność fizyczna może przyspieszyć powrót do zdrowia

Chociaż ból ewolucyjnie pełnił funkcję ostrzegawczą, informując o zagrożeniu dla organizmu, to ból przewlekły traci ten charakter. Może on utrzymywać się miesiącami, a nawet latami, bez wyraźnej, pierwotnej przyczyny. W rzeczywistości, przewlekły ból staje się chorobą samą w sobie, wymagającą diagnozy i leczenia. Dlatego ważne jest, aby nie bagatelizować długotrwałego bólu, nawet jeśli jego nasilenie nie jest duże i skonsultować się z lekarzem. 

Definicja bólu wg. Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu:

Ból to przykre doznanie czuciowe i emocjonalne, związane, lub przypominające doznanie związane z aktualnie występującym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek2

 

Rodzaje bólu

Klasyfikacja bólu  zazwyczaj opiera się na jego czasie trwania oraz mechanizmach powstawania. Zasadniczo wyróżniamy dwa rodzaje bólu: ostry i przewlekły.
 
Ból trwający do 3 miesięcy, nazywany jest bólem ostrym. Ból ostry jest zazwyczaj spowodowany konkretnym urazem lub chorobą, pojawia się nagle i jest intensywny, sygnalizując zagrożenie dla organizmu3.
 
Natomiast ból przewlekły utrzymuje się powyżej 3 miesięcy i często nie ma jednoznacznej, łatwej do zidentyfikowania przyczyny. Ból ostry zazwyczaj ustępuje po wyeliminowaniu przyczyny. Natomiast ból przewlekły często nie reaguje na leczenie przyczynowe i staje się chorobą 3.
 
Z kolei w zależności od tego, jak powstaje, ból można podzielić na ból receptorowy i neuropatyczny. Ból receptorowy pojawia się, gdy receptory bólowe są bezpośrednio podrażnione, na przykład przez skaleczenie lub oparzenie. Taki ból może mieć charakter somatyczny, czyli odczuwany ze struktur powierzchownych lub trzewny, czyli pochodzący z narządów wewnętrznych. Ból neuropatyczny natomiast jest wynikiem uszkodzenia nerwów 3; może wynikać z chorób, takich jak cukrzyca lub z urazów, jak uszkodzenie nerwu.

 

Dlaczego boli?

Ból to złożony sygnał wysyłany przez nasz organizm, który rzadko występuje samodzielnie. Często towarzyszą mu inne objawy, a jego przyczyny mogą być różnorodne. Poniżej przedstawiamy kilka rodzajów bólu, z którymi pacjenci często zgłaszają się do lekarza: 

Ból reumatyczny jest grupą dolegliwości bólowych związanych z chorobami reumatycznymi, takimi jak reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy czy zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. Dolegliwościom bólowym często towarzyszą stany zapalne stawów lub mięśni, a także wzrost ciśnienia wewnątrzstawowego lub nieprawidłowe ustawienie kości 4. 

Ból pourazowy jest bezpośrednim skutkiem urazu, takiego jak złamanie, skręcenie, zwichnięcie czy stłuczenie. Jego nasilenie zależy od rodzaju i rozległości uszkodzenia tkanek5.

Ból zwyrodnieniowy stawów wynika z postępującego zużycia chrząstki stawowej, która pełni funkcję amortyzatora. Zniszczona chrząstka nie chroni już kości, co prowadzi do bólu nasilającego się podczas ruchu 6.

 

Jak opisać ból?

Odczuwanie bólu, próg bólu i tolerancja na ból są indywidualnie zmienne i zależą od czynników genetycznych, wieku, płci, stanu hormonalnego, czynników środowiskowych, kulturowych i socjalnych, poziomu stresu, rodzaju stymulacji bólowej oraz miejsca uszkodzenia7. Z wiekiem percepcja bólu może się zmieniać. Osoby starsze mogą być bardziej podatne na ból, a jego łagodzenie może być trudniejsze. Co więcej, badania wskazują, że kobiety częściej zgłaszają ból niż mężczyźni, a także mogą odczuwać go w inny sposób8. Ponadto stres, lęk i depresja mogą nasilać odczuwanie bólu i utrudniać jego leczenie, a poprzednie doświadczenia z bólem mogą wpływać na jego późniejsze odczuwanie.

 

Czy ból można zmierzyć? Tak! Choć jest to subiektywne doznanie, medycyna opracowała kilka narzędzi, które pomagają określić jego natężenie 9

Skala słowna (Verbal Rating Scale, VRS) 

Umożliwia określenie siły bólu za pomocą opisów przypisanych do numerów. Jednak wielu pacjentów boryka się z problemem właściwego zinterpretowania tej skali, co może utrudniać trafne opisanie ich doświadczenia bólowego. 

Skala numeryczna (Numerical Rating Scale, NRS) 

Jedenastopunktowa metoda oceny bólu, gdzie pacjent ocenia swój ból na skali od 0 do 10. Zero na tej skali oznacza brak bólu, a dziesiątka to największy ból, jaki można sobie wyobrazić. Jest to jedna z najprostszych i najbardziej wiarygodnych skal do mierzenia bólu.

Skala wzrokowo-analogowa (Visual-Analogue Scale, VAS) 

Zbliżona do skali numerycznej i polega na zaznaczeniu intensywności bólu na specjalnej linijce o długości 10 cm. Pacjent musi być dokładnie poinformowany o tym, co oznaczają wartości skrajne skali: początek linijki oznacza brak bólu, a jej koniec – największy możliwy ból. To jedna z najczęściej używanych skali do oceny bólu. 

Kwestionariusz McGill 

Ten stworzony przez Ronalda Melzacka z Uniwersytetu McGill w Kanadzie kwestionariusz jest narzędziem do szczegółowej oceny bólu. Zawiera on pytania o charakter i intensywność bólu, od braku po silny ból, a także opisujące ból odczuwany w ostatnim tygodniu i nasilenie obecnie odczuwanego bólu. 

 

Jak rozmawiać z lekarzem o bólu? 

Język odgrywa kluczową rolę w opisywaniu bólu. Używajmy metafor, porównań i przykładów, aby jak najlepiej przekazać lekarzowi charakter, lokalizację i nasilenie bólu. Dokładny opis bólu jest niezwykle ważny dla postawienia trafnej diagnozy i doboru odpowiedniej terapii. 

Rodzaj bólu

Opis

Ból miejscowy


Ból odczuwany w konkretnym, ograniczonym obszarze ciała, np. ból kolan po stłuczeniu, ból karku, ból nadgarstka, ból głowy. 

Ból promieniujący



Ból może promieniować do innych części ciała, np. rwa kulszowa, która promieniuje przez pośladek i tylną powierzchnię uda aż do podudzia i stopy. 

Ból kłujący



Ostry, krótkotrwały ból, przypominający ukłucie igłą; często ból neuropatyczny, spowodowany urazami lub nieprawidłowym działaniem układu nerwowego.

Ból piekący


Ból o charakterze palącym, np. ból w stawie łokciowym, uniemożliwiający zginanie ręki, ból pleców, ból między łopatkami.

Ból pulsujący


Rytmiczny ból, przypominający bicie serca, często obserwowany w bólach głowy lub migrenach. 

Ból skurczowy


Silne, skurczowe bóle np. w dolnej części brzucha, nasilające się co kilka minut.

Ból tępy



Najczęściej ból zapalny odczuwamy w przypadku uszkodzenia tkanek miękkich układu mięśniowo-szkieletowego (ból barków, bioder, dłoni lub dolnej części pleców). 

Ból sztywny


Typowy dla choroby zwyrodnieniowej stawów, kiedy odczuwasz poranną sztywność i ograniczoną ruchomość stawów7.

Ból ściskający

Ból ściskający całą głowę, jakby ktoś zakładał na nią obręcz.                        

Atak bólu jak porażenie prądem

Ból przeszywający, pojawiający się nagle i bez ostrzeżenia.                           

Mrowienie


Uczucie drętwienia i pieczenia, np. w dłoni, brak czucia w palcach, często związane z zespołem cieśni nadgarstka10 .

Drętwienie


Utrata czucia w danym obszarze ciała, często będąca objawem uszkodzenia nerwów.

 

Leczenie bólu

Gdy ból trwa długo i powoduje zmiany w organizmie, leczenie jest trudniejsze i nie zawsze przynosi ulgę. Dlatego ważne jest szybkie i skuteczne leczenie bólu ostrego, zanim rozwinie się w postać przewlekłą 11. 

Aby skutecznie i bezpiecznie poradzić sobie z bólem, należy przede wszystkim dokładnie go ocenić. Lekarz powinien poznać przyczynę bólu, jego intensywność, kiedy się pojawia, co go nasila, jak wpływa na codzienne życie pacjenta oraz jakie leki były już stosowane. Podstawą leczenia bólu są leki przeciwbólowe, m.in. NLPZ, czyli niesteroidowe leki przeciwzapalne. Są one szczególnie skuteczne w przypadku bólu, któremu towarzyszy stan zapalny bowiem działają nie tylko przeciwbólowo, ale również przeciwzapalnie. Wykorzystywane są w leczeniu wielu powszechnych dolegliwości takich jak bóle kostno-stawowe, bóle mięśniowe, bóle kolkowe, bóle głowy, bóle miesiączkowe czy bóle zębów. 

Zanim jednak sięgniesz po lek przeciwbólowy, zawsze warto zastanowić się nad przyczyną wystąpienia bólu. Pamiętaj również, że nawet w przypadku bólu o niewielkim nasileniu możesz skonsultować się z farmaceutą, który pomoże Ci dobrać odpowiedni lek przeciwbólowy dostępny bez recepty. 

Farmakoterapię w leczeniu bólu powinno się stosować w jak najmniejszej skutecznej dawce i jak najkrócej, a jeśli ból nie ustępuje lub nasila się, koniecznie należy skonsultować się z lekarzem 12. 

Jakie leki wybrać?

Na polskim rynku farmaceutycznym niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) dostępne są zarówno jako preparaty wydawane na receptę, jak i bez recepty (OTC). Występują w wielu różnych formach – wśród nich znajdziemy żele, maści, czopki, kapsułki miękkie, czy tabletki, zawierające substancje czynne takie jak ketoprofen, diklofenak, naproksen czy meloksykam 

Najczęściej sięgamy po tabletki przeciwbólowe. Ale i tutaj mamy wybór: tradycyjne tabletki do połykania, lub tabletki ulegające rozpadowi w jamie ustnej (ODT), które są łatwiejsze w stosowaniu – rozpuszczają się już na języku, dzięki czemu nie wymagają popijania i nie obciążają żołądka 13. 

 

Podsumowanie

Ból jest złożonym i bardzo indywidualnym doświadczeniem, które może znacząco wpływać na jakość życia. Rozumienie różnych rodzajów bólu oraz ich przyczyn jest kluczowe dla efektywnego leczenia i zarządzania bólem. Pamiętaj, że dokładna diagnoza i odpowiednio dobrana terapia są niezbędne, aby skutecznie złagodzić ból i poprawić Twoje funkcjonowanie na co dzień. Jeżeli ból utrzymuje się lub wpływa na Twoje codzienne życie, niezbędna może być konsultacja z lekarzem, który pomoże Ci znaleźć najbardziej efektywne metody leczenia. 

Bibliografia:

1 Woroń J. Nieopioidowe leki przeciwbólowe w leczeniu bólu. W: Kompendium leczenia bólu. Malec-Milewska M, Woroń J (red.). Medical Education, Warszawa 2017: 23-41. 

2 Aktualna definicja bólu: International Association for the Study of Pain IASP 2020 [https://www.iasp-pain.org/resources/terminology/; data dostępu 05.2024. 

3 Wordliczek J, Dobrogowski J. Mechanizmy powstawania bólu. W: Leczenie bólu. Red. J Wordliczek, J Dobrogowski, PZWL, Warszawa 2007. 

4 Ból reumatyczny – czym jest?; data dostępu 03/2024. 

5 Wordliczek J, Zajączkowska R, Woroń J, Serednicki W, Malec-Milewska M. Uśmierzanie bólu pourazowego. Anestezjologia i Ratownictwo 2019; 13: 149-159. 

6 Piotr Adrian Klimiuk, Anna Kuryliszyn-Moskal: Choroba zwyrodnieniowa stawów, data dostępu 03/2024. 

7 McMahon S.B., Koltzenburg M., Tracey I., Turk D.: Wall & Melzack’s Textbook of Pain, 6th Edition. Philadelphia, Elsevier Saunders, 2013. 

8 W Polsce 8,5 mln dorosłych osób cierpi na ból przewlekły, w tym co najmniej 5,1 mln to kobiety: Ból przewlekły w Polsce ma twarz kobiety; data dostępu 04.2024. 

9 https://instytutleczeniabolu.pl/103/kwestionariusze; data dostępu 05.2024. 

10 Gołąbek, R., and Piotr Majcher. „Zespół cieśni nadgarstka.” Sport i Turystyka. Środkowoeuropejskie Czasopismo Naukowe 1.1 (2018): 123-140. 

11 Coluzzi F, Fornasari D, Pergolizzi J, Romualdi P. From acute to chronic pain: tapentadol in the progressive stages of this disease entity. Eur Rev Med Pharmacol Sci 2017; 21: 1672-1683. 

12 American Geriatrics Society Panel on the Pharmacological Management of Persistent Pain in Older Persons. Pharmacological management of persistent pain in older persons. J Am Geriatr Soc 2009; 57: 1331-1346. 

13 Kokoszka A, Barbic-Zagar B, Brus S, Dular-Meglic T. Tabletki ulegające rozpadowi w jamie ustnej: zalety i ograniczenia użyteczności. Wiadomości Psychiatryczne 2010,13(2).